«Η διαπαιδαγώγηση των
εφήβων κατά τους Τρεις Ιεράρχες»
Βικτωρία
Γ. Βοξάκη, θεολόγος
Ο
Μέγας Βασίλειος ονομάστηκε «παιδαγωγός της νεότητος» από τον
Άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο, ένας χαρακτηρισμός όμως που μπορεί δίκαια να
αποδοθεί και στους δύο αυτούς Καππαδόκες Πατέρες, αλλά παράλληλα και στον «κλεινώ
Ιωάννη τω την γλώτταν χρυσορρήμονι».
Όντως οι Τρεις αυτοί Ιεράρχες υπήρξαν πραγματικοί και υποδειγματικοί
παιδαγωγοί. Αγάπησαν τη νεότητα, αλλά ουδέποτε έγιναν χαμερπείς κόλακές της,
όπως αυτοί που είναι ανθρωπάρεσκοι και ουσιαστικά αδιαφορούν γι' αυτήν. Μέσα
στα απαράμιλλα έργα τους θα συναντήσουμε λόγους στοργής και αγάπης,
συνοδευμένους όμως πάντοτε με πνευματικές και παιδαγωγικές συμβουλές. Αλλά
ταυτόχρονα όπου χρειαστεί υπάρχει και ο αυστηρός και επιτιμητικός λόγος.
Δύσκολη ψυχολογικά, αλλά και κρίσιμη πνευματικά για την μετέπειτα ζωή του
ανθρώπου είναι η περίοδος της εφηβικής ηλικίας. Αν δεν καθοδηγηθεί και
διαπαιδαγωγηθεί σωστά, υπάρχει κίνδυνος να καταποντιστεί ο έφηβος πριν καλά
καλά ξεκινήσει το «ταξίδι» του στη θάλασσα της ζωής. Πολύ παραστατικά
το επισημαίνει αυτό ο ιερός Χρυσόστομοςλέγοντας ότι «η νεότης πελάγει
προσέοικε μαινομένω, κυμάτων αγρίων και πνευμάτων γέμοντι πονηρών».
Χρειάζονται λοιπόν οι έφηβοι αγάπη και ορθή διαπαιδαγώγηση από τους γονείς
τους, τους δασκάλους τους, τους ιερείς και γενικότερα τους ενήλικους. Όμως οι
ανθρώπινες προσπάθειες, αν δεν ενισχυθούν και δεν εμπνευστούν από τον Τριαδικό
Θεό, αναπόφευκτα θα καταλήξουν σε φτωχά ή και μηδενικά αποτελέσματα. Γι' αυτό
και ο ουρανοφάντωρ Μέγας Βασίλειος στη Θεία Λειτουργία του
εύχεται: «Κύριε , … την νεότητα παιδαγώγησον».
Με τη βοήθεια λοιπόν του Θεού και με αρχές εμπνευσμένες και στηριγμένες στις
Ευαγγελικές αλήθειες πρέπει να διαπαιδαγωγηθεί η εφηβεία. Η ευθύνη όμως των
παιδαγωγών είναι τεράστια, όσο και η δυσκολία του εγχειρήματος τής
διαπαιδαγώγησης. Καθόλου υπερβολική δεν πρέπει να θεωρείται η διαπίστωση
του Αγίου Γρηγορίου ότι : «Τω όντι αύτη μοι φαίνεται τέχνη
τις (είναι) τεχνών και επιστήμη επιστημών, άνθρωπον άγειν».
Θεμελιώδη συμβολή στην ανατροφή του εφήβου έχει και η
οικογένεια. Ανατρέχοντας στα παιδικά και εφηβικά χρόνια των
Τριών Ιεραρχών, δεν γίνεται να παραβλέψουμε τον σημαντικό ρόλο που έπαιξε
στην μετέπειτα εξέλιξή τους, η οικογένεια του καθενός από αυτούς και ιδίως οι
μητέρες τους. Τα ονόματά τους, Εμμέλεια, Νόννα, Ανθούσα, αποτελούν
πλέον παροιμιώδη πρότυπα μητέρων που πραγματικά αναλώθηκαν οι ίδιες για να γαλουχήσουν
τα νεαρά βλαστάρια τους σύμφωνα με τα υψηλά ιδανικά της χριστιανικής πίστης.
Ξεκάθαρο λοιπόν μήνυμα στέλνει το παράδειγμα των υγιών αυτών χριστιανικών
οικογενειών στην εποχή μας που ο θεσμός της οικογένειας αναντίρρητα περνάει
σοβαρή κρίση.
Βάλλεται ιδιαίτερα σήμερα από παντού η οικογένεια και κυρίως από
αντιχριστιανικά κέντρα, προκειμένου να διαλυθεί και να πάψει να ασκεί την
ευεργετική επίδρασή της πάνω στις νεαρές ψυχούλες των τρυφερών βλαστών της.
Όμως, για να αρδεύσουν την εφηβική ψυχή, πατέρες και μητέρες πρέπει να μιμηθούν
τη Σαμαρείτιδα του Ευαγγελίου και να λάβουν «ύδωρ ζων» (Ιω.4,10) από
τον Χριστό. Να μετατρέψουν το σπίτι τους και την οικογένειά τους σε μια κατ'
οίκον Εκκλησία. Γιατί, όπως λέει και ο ιερός Χρυσόστομος : «Εκεί
που ο άνδρας και η γυναίκα και τα παιδιά είναι συνδεδεμένοι με δεσμούς ομόνοιας
και φιλίας και αρετής, εκεί βρίσκεται ανάμεσά τους ο Χριστός». Για να
επιτευχθεί αυτό οι γονείς οφείλουν να συνδεθούν με την Εκκλησία, να βιώνουν τον
Χριστιανισμό τους και να μιμούνται στην καθημερινή ζωή τους τις αρετές που
εφάρμοσαν στο βίο τους οι Τρεις Ιεράρχες , για να επιτύχουν έτσι να τους
μιμηθούν με τη σειρά τους και τα δικά τους παιδιά.
Η μίμηση λοιπόν και η ύπαρξη υγειών προτύπων είναι άλλη μια κεφαλαιώδους
σημασίας παιδαγωγική αρχή, που ούτε και αυτή διαφεύγει της προσοχής των Τριών
Ιεραρχών. Στην ψυχή του εφήβου, για να επιδράσουν ακόμα και οι άριστες των
συμβουλών και τα ηθικότερα παραγγέλματα, πρέπει αυτά να συνοδεύονται
απαραιτήτως με το καθημερινό και ζωντανό παράδειγμα των παιδαγωγών. Αλλιώς θα
γίνουν λόγια του αέρα, δηλαδή «έπεα πτερόεντα», που θα έλεγε και ο
συμπατριώτης μας, ο Όμηρος. Αυτό επισημαίνει και ο Μέγας Βασίλειοςσυμβουλεύοντάς
μας ότι «Η περί του πως χρη ζην τον Χριστιανόν διδασκαλία, ου τοσούτον
δείται λόγου, όσον του καθημερινού υποδείγματος».
Συμφωνώντας για το προβάδισμα που έχει η έμμεση διδασκαλία δια των πράξεων σε
σύγκριση με τους θεωρητικούς λόγους, που δεν εφαρμόζονται στην καθημερινή πράξη
λέει ο έτερος Καππαδόκης, ο Άγιος Γρηγόριος : «άφωνον έργον
κρείσσον απράκτου λόγου».
Προβληματιζόμαστε στη σημερινή εποχή, άλλοι ειλικρινά, αλλά και αρκετοί
υποκριτικά, τι έχει πάει στραβά, τι συμβαίνει με τους έφηβούς μας και
κατρακυλούν όλο και προς το χειρότερο. Γιατί οι έφηβοί μας δεν έχουν πια
ιδανικά, γιατί βαριούνται το διάβασμα, γιατί πέφτουν στα δίχτυα των ναρκωτικών
και του αλκοολισμού, γιατί τόση βία και παραβατική συμπεριφορά; Την απάντηση
μάς την προσφέρει η χρυσή γλώσσα του Αγίου Ιωάννου: «Τα αρχέτυπα
ηφάνισται . δια τούτο ουδέ οι νέοι γίνονται θαυμαστοί» .
Θέλουμε πραγματικά να διορθώσουμε τους νέους ; Ας διορθώσουμε πρώτα τους
εαυτούς μας και παράλληλα ας προσφέρουμε σ' αυτούς διαχρονικά , υγιή και
ολοκληρωμένα πρότυπα, για να ξεδιψάσουν οι αποξηραμένες εφηβικές ψυχές τους.
Και πρώτα απ' όλα ας δώσουμε σ' αυτούς το αξεπέραστο πρότυπο, που είναι
αναμφισβήτητα το Θεανθρώπινο πρόσωπο του Χριστού και ακολούθως αυτό της
Παναγίας και των Αγίων.
Από την προσωπική μου εμπειρία σάς καταθέτω ότι δεν υπάρχει πιο ενδιαφέρουσα
και πιο ελκυστική αφήγηση για τον έφηβο απ' το να ακούει να του διηγείσαι
ιστορίες από το Ευαγγέλιο και τα Συναξάρια των Αγίων. Τέτοιο περιεχόμενο θα
έπρεπε να έχουν τα βιβλία που θα τους χαρίσουμε. Αλλά και τα σχολικά βιβλία,
και όχι μόνο των Θρησκευτικών, αλλά και αυτά της Ιστορίας, των Αρχαίων και των
Νέων Ελληνικών θα έπρεπε να ξεχειλίζουν από αυτά τα κείμενα και όχι να είναι σε
αλλά ολίγα και από άλλα παντελώς εξαφανισμένα.
Ο
Χρυσόστομος στο θέμα των προτύπων μάς προτρέπει να προσέξουμε ιδιαίτερα το
πόσο εύκολα μπορεί να ταυτιστεί ο έφηβος με τα προβαλλόμενα σ' αυτόν πρότυπα
συνομηλίκων του. Είναι γεμάτη η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη και η Εκκλησιαστική
Ιστορία από αφηγήσεις όπου πρωταγωνιστούν έφηβοι, οι οποίες μπορούν να
διδάξουν στα παιδιά και τους μαθητές μας την πίστη, την αγάπη, την τιμιότητα,
τη δικαιοσύνη, τη φιλαλήθεια, την υπομονή, τη φιλοπατρία, αλλά και κάθε άλλη
αρετή.
Θέλουμε να έχουν τέτοια πρότυπα ; Ας τα επιλέξουμε κι ας τα προβάλουμε. Αλλιώς
ας τα αφήσουμε να έχουν ως πρότυπα τον τάδε αθλητή τον βυθισμένο στον κόσμο των
αναβολικών ή την τάδε τραγουδίστρια την μπλεγμένη στα ναρκωτικά, τον δείνα
ηθοποιό που μιλάει χυδαία και χρησιμοποιεί βία. Στο τέλος όμως ας μην χύνουμε
κροκοδείλια δάκρυα για το πώς ξεστράτισε έτσι το παιδάκι μας ή ο μαθητής μας
και ως ενήλικα τρομάζουμε να τον αναγνωρίσουμε!
Ας χαρίσουμε λοιπόν την αιώνια πνευματική νεότητα στις ψυχές των εφήβων , μια
νεότητα που θα διαρκέσει μέχρι τα βαθιά γεράματά τους. Διαφορετικά, ας είμαστε
βέβαιοι ότι οι αμαρτίες και τα πάθη θα βυθίσουν σε βαθύτατα γηρατειά πριν της
ώρας τους και το σώμα και την ψυχή, όπως χαρακτηριστικά γράφει ο χρυσορρήμων
πατήρ, ο Άγιος Ιωάννης: «Το γαρ βαρύ ταύτης γήρας η αμαρτία».
Ας μην ξεγελιόμαστε, για να βελτιωθεί ηθικά η κοινωνία μας, πρωταρχικά πρέπει
να εξυγιανθεί και να θωρακιστεί πνευματικά η νεολαία μας, που αποτελεί το
μέλλον αυτού του τόπου. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος συμβουλεύει
τους μαθητές να ζουν με αρετή και σωφροσύνη και να έχουν για υπόδειγμα τον ίδιο
τον Ιησού ως νέο. Ο δε Θεολόγος Γρηγόριοςμάς εφιστά την προσοχή για
την έγκαιρη καλλιέργεια ηθικών αρχών στην κρίσιμη παιδική και εφηβική ηλικία
λέγοντας: «Είναι ευκολότερο από την αρχή να μην ενδώσεις στην κακία, παρά
όταν εκείνη έρχεται ολοταχώς, να την ανακόψεις . όπως
ακριβώς με μια μεγάλη πέτρα είναι ευκολότερο να τη στερεώσεις στην αρχή, παρά,
όταν αρχίσει να κατρακυλά να τη συγκρατήσεις».
Ζώντας σε μια εποχή ηθικής κατάπτωσης και αντιστροφής των εννοιών, όπου
οι κακίες παρουσιάζονται ως αρετές, σε μια εποχή συγχύσεως, και έντονου, αλλά
συγκαλυμμένου αντιχριστιανικού κλίματος, λόγοι του Αγίου Βασιλείου, όπως
οι παρακάτω, είναι πιο επίκαιροι από ποτέ: «Άνθρωποι που επιθυμούν να φονεύσουν
συνάνθρωπό τους με δόλιο τρόπο,ανακατεύουν το δηλητήριο με μέλι». Οι
έφηβοι παρασυρμένοι γλυκαίνονται αρχικά από την αμαρτία, όταν όμως αντιληφθούν
το δηλητήριο που αυτή έκρυβε μέσα της, ήδη σπαράζουν από τις οδύνες της
πνευματικής τους δηλητηριάσεως.
Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να επιδείξουμε στο πως όριζαν το σκοπό και το
περιεχόμενο της αγωγής οι Τρεις Ιεράρχες. Ο φωστήρ της Καισαρείας, ο Μέγας
Βασίλειος, θεωρεί ότι ο βασικός σκοπός της αγωγής είναι το « ομοιωθήναι
Θεώ, κατά το δυνατόν ανθρώπου φύσει ». Δηλαδή, ο άνθρωπος πρέπει να επιτύχει να
μοιάσει στον Θεό, όσο φυσικά του επιτρέπει η ασθένεια της ανθρώπινης φύσης του,
δηλαδή να μιμηθεί τον Θεό, ώστε να κατορθώσει τη θέωση. Σύμφωνοι είναι σ' αυτό
και οι άλλοι δύο Πατέρες της Εκκλησίας μας.
Διανύουμε ημέρες λίαν χαλεπές, που υπάρχει σύγχυση γύρω από τις πρακτικές και
τους στόχους της παιδείας, που άλλοι μεν τους καθορίζουν αποκλειστικά ως
γνωσιολογικούς και τεχνοκρατικούς, ενώ άλλοι ως στυγνά χρησιμοθηρικούς και
κάποιοι τρίτοι μιλούν για σχολεία της ήσσονος προσπαθείας. Συνεπώς η πρόταση
των Τριών Ιεραρχών μάλλον ξενίζει, αν δε δυσαρεστεί κάποιους απ' αυτούς. Οι
Άγιοι αυτοί επιθυμούν δια της αγωγής να διαπλασθούν άνθρωποι , όπως ο Θεός
επιθυμεί να είμαστε. Άνθρωπος - με την πλήρη και χριστιανική έννοια του όρου -
δεν είναι αυτός, ο όποιος έχει εξωτερικά ανθρώπινη μορφή, αλλά δεν διατηρεί
μέσα του ούτε ίχνος ανθρώπινων αισθημάτων, αλλά είναι αυτός που με τη Θεία Χάρη
καλλιεργεί την αρετή. Αυτό βροντοφωνάζει προς όλους μας ο Χρυσόστομος λέγοντας «Τούτο
γαρ άνθρωπος, όταν αρετήν μετίη».
Οι
Τρεις Ιεράρχες αποτελούν τα κατεξοχήν σύμβολα της Ελληνορθόδοξης παιδείας, αλλά
και τα διαχρονικά πρότυπά της. Αληθινή παιδεία υφίσταται, όταν συνυπάρχει το
ελληνικό και το Ορθόδοξο στοιχείο. Η μόρφωση , για να έχει ουσιαστική αξία,
πρέπει να αποβλέπει όχι μόνο στον πλουτισμό των γνώσεων, αλλά και στην
καλλιέργεια της ψυχής με βάση τα χριστιανικά ιδεώδη και να συντείνει στη
σωτηρία του ανθρώπου. Σύμφωνα με τους εορταζόμενους Αγίους μας - αυτούς «τους
μελιρρύτους ποταμούς της σοφίας» - επωφελής παιδεία είναι αυτή, που ούτε
της «θεογνωσίας τα νάματα» καταφρονεί, ούτε την κοσμική σοφία
παραμερίζει.
Ο μεγάλος παιδαγωγός, ο Άγιος Ιωάννης, θεωρεί άξιους του ονόματος τού
διδασκάλου, όσους παιδαγωγούς έχουν ως μόνη χαρά και ικανοποίηση την πρόοδο των
μαθητών τους, στους οποίους επιδεικνύουν αγάπη. Η αγάπη αυτή είναι η καλύτερη
παιδαγωγική μέθοδος, γιατί, όπως επεξηγεί: « ουδέν ούτω προς διδασκαλίαν
επαγωγόν, ως το φιλείν και φιλείσθαι». Ενώ αντιθέτως δε διστάζει να καταδικάζει
τους ανάξιους δασκάλους , που ενδιαφέρονται μόνο για τα χρήματα, αλλά
αδιαφορούν για την ωφέλεια των μαθητών τους. Όμως οι κοπιάζοντες συνειδητοί
παιδαγωγοί έχουν ως πνευματική αμοιβή την αγάπη και την αναγνώριση από τους
μαθητές τους, οι οποίοι αντιλαμβάνονται πόσο ωφελήθηκαν από αυτούς. Γράφει
σχετικά ο Γρηγόριος ο Θεολόγος : «Καλότυχοι είναι οι μαθητές που
σαν γεράσουν θυμούνται τον δάσκαλό τους, γιατί έτσι αποδεικνύεται ότι
ακολούθησαν τον καλό δρόμο στη ζωή».
Οι έφηβοι πρέπει από μικροί να μάθουν ν' αγαπούν την εργασία και ειδικότερα
τους κόπους για την κατάκτηση τής γνώσης. Ο Μέγας Βασίλειος χρησιμοποιώντας
ένα παράδειγμα από τη θαλάσσια ζωή συμβουλεύει: «το ψάρι τόσα πελάγη,
διασχίζει, για να βρει κάποια ωφέλεια . τι θα πεις εσύ,
που συζείς με την αργία; Η αργία είναι η αρχή για κάθε κακό». Το ίδιο
τονίζει και ο Χρυσόστομος με μια εικόνα που βασίζεται στα σιδερένια
εργαλεία : «και σίδηρος , κείμενος μεν διαφθείρεται , εργαζόμενος δε
λάμπει».
Αλλά και στο ζήτημα της φιλίας, που αποτελεί ουσιώδη ανάγκη της εφηβικής ψυχής,
έχουν πολλά να μας συμβουλεύσουν οι Τρεις Ιεράρχες και με το βίο τους και με τη
διδασκαλία τους. Παροιμιώδης παραμένει στους αιώνες η υποδειγματική φιλία του
Αγίου Βασιλείου με τον Άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο. Μας εφιστά την προσοχή ο
Μέγας Βασίλειος : «να προσέχουν τα παιδιά με ποιους συναναστρέφονται,
να προσέχουν ποιους κάνουν φίλους. Γιατί όπως ο μολυσμένος αέρας, όταν τον
εισπνεύσουμε αφήνει μέσα μας χωρίς όμως να το βλέπουμε την αρρώστια, έτσι και
το κακό περιβάλλον αφήνει μέσα στην ψυχή του παιδιού τη μόλυνσή του». Και
συμπληρώνει ο προσφιλής φίλος του, ο Άγιος Γρηγόριος: «Απόκτημα
καλύτερο από τον φίλο δεν υπάρχει, όμως τον πονηρό ποτέ μην κάνεις φίλο». Οι
φίλοι αποτελούν μετά τον Θεό τους καλύτερους συμπαραστάτες μας στις δυσκολίες
της ζωής, γι' αυτό και ο Χρυσόστομος μάς θυμίζει ότι : « πολύ
πιο εύκολα μπορεί κανείς να σηκώσει με τους φίλους του την πιο ανυπόφορη
συμφορά, παρά μονάχος του την πιο μεγάλη ευτυχία».
Με αφορμή τις διεκδικήσεις των Σκοπιανών πάνω σ' ένα τμήμα της ιστορίας και των
εδαφών του Ελληνισμού, αυτό της Μακεδονίας, θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθώ
και σε μια ακόμα παιδαγωγική αρχή τους, αυτή της παρακίνησης των εφήβων
προς τη φιλοπατρία. Η αγάπη για την Πατρίδα έχει τόσο συκοφαντηθεί στις μέρες
μας, ώστε κάποιοι προσπαθούν να μας πείσουν ότι πρέπει να ντρεπόμαστε για το
Έθνος μας, την ιστορία μας, τους ήρωές μας. Για να δούμε όμως τι πίστευαν οι
Τρεις Ιεράρχες πάνω στο θέμα αυτό. Ο κοσμήσας τον Πατριαρχικό θρόνο της
Κωνσταντινουπόλεως, της παλιάς πρωτεύουσας του Βυζαντινού Ελληνισμού, ο
Άγιος Γρηγόριος, γράφει σε επιστολή του : Γνώρισμα όποιου είναι πραγματικά
ευσεβής, είναι να τιμάει τη μητέρα του, κοινή όμως μητέρα όλων μας είναι η
Πατρίδα μας.«Μητέρα τιμάν των οσίων . μήτηρ δε άλλη μεν
άλλου, κοινή δε πάντων πατρίς». Ο επίσης Πατριαρχεύσας στη Βασιλίδα των
πόλεων Άγιος Ιωάννης ξεκάθαρα αποφαίνεται ότι : «ουδέν πατρίδος
γλυκύτερον». Αλλά και ο Μέγας Βασίλειος σε επιστολή του επαινεί τον
παραλήπτη της γράφοντας ότι: «την ενεγκούσαν και θρέψασαν πατρίδα ίσα
γονεύσι τιμά» και κατ' επέκταση επαινεί όλους τους χριστιανούς, μεγάλους
και μικρούς σε ηλικία, που τιμούν την Πατρίδα τους εξίσου με τους γονείς τους.
Κατακλείοντας αυτή τη σύντομη και ενδεικτική επιλογή από τον ανεκτίμητο
πνευματικό θησαυρό των εγκωμιαζόμενων Αγίων, πρέπει να σταθούμε απέναντί τους
τουλάχιστον με ειλικρίνεια. Δεν αρκεί μόνο να τους υμνούμε με λόγια και να τους
πλέκουμε ρητορικά εγκώμια. Δεν αποσβέσαμε το ηθικό μας χρέος με το να τους
ονομάζουμε μεγάλους παιδαγωγούς και σοφούς διδασκάλους. Οφείλουμε και να τους
τιμήσουμε έμπρακτα ακολουθώντας ο καθένας μας, όσο μπορεί το παράδειγμά τους. Η
Εκκλησία μας και η ελληνική παιδεία τιμώντας σήμερα την ιερή μνήμη των Τριών
Ιεραρχών μάς δίνει την αφορμή και μάς προσκαλεί όλους, αλλά ιδιαίτερα τους
μαθητές και τους εκπαιδευτικούς, να τους μιμηθούμε: στην πίστη προς την
Ορθοδοξία, στη δίψα για μάθηση, στον πλούτο των γνώσεων και στην συνεχή
εφαρμογή των αρετών. Ας ευχηθούμε με τη Χάρη του Τριαδικού Θεού οι Τρεις αυτές
μεγάλες Πατερικές μορφές της Ορθοδοξίας να στέκονται πάντοτε πολύτιμοι οδηγοί
και βοηθοί στην προσπάθεια για την εν Χριστώ τελειοποίηση του χαρακτήρα μας και
απλανής πυξίδα προσανατολισμού προς την αρετή και τη φιλομάθεια.
Βικτωρία
Γ. Βοξάκη
Θεολόγος
καθηγήτρια
* Ομιλία
εκφωνηθείσα στην κεντρική εκδήλωση εορτασμού των Τριών Ιεραρχών της
Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Χίου, στην αίθουσα εκδηλώσεων του ιστορικού
1ου Γυμνάσιου Χίου, στις 30 Ιανουαρίου 2018 .
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου