ΑΓΙΟΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ Ο ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΣ: ΕΜΕΙΣ ΒΑΖΟΥΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΜΟΝΗ ΚΑΙ Ο ΘΕΟΣ ΤΗ ΣΩΤΗΡΙΑ!

Όσιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος: Εμείς βάζουμε την υπομονή. Και ο Θε­ός τη Σωτηρία.

ΟΣΙΟΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ Ο ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΣ: Η ΕΥΩΔΙΑ ΤΩΝ ΚΑΛΩΝ ΕΡΓΩΝ, ΥΨΩΝΕΤΑΙ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ, ΟΠΩΣ ΤΟ ΘΥΜΙΑΜΑ!

Όσιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος: Κάθε ἔργο ἐμποτίζεται μ’ ἐκεῖνα τά αἰσθήματα μέ τά ὁποῖα πραγματοποιεῖται. Ὅσοι ἔχουν καθαρή καρδιά τό αἰσθάνονται αὐτό. Ὅπως εὐωδιάζουν τ’ ἄνθη, ἔτσι εὐωδιάζουν τά ἔργα πού γίνονται μέ καλή προαίρεση. Ἡ εὐωδία τῶν καλῶν ἔργων ὑψώνεται πρός τόν οὐρανό, ὅπως τό θυμίαμα.

ΟΣΙΟΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ Ο ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΣ: ΠΡΟΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ!

 Όσιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος
Πρόγνωση του Θεού και ελευθερία του ανθρώπου

Αρνείστε την ύπαρξη ελευθερίας στον άνθρωπο. Πιστεύετε πως όλες οι πράξεις μας υποτάσσονται σε κάποιαν αναγκαιότητα, από την οποία δεν μπορεί κανένας να ξεφύγει. Και όμως, φτάνει να εξετάσετε με προσοχή τι κάνετε μέσα σε μια η και μισή μόνο μέρα, για να διαπιστώσετε πως όλες οι ενέργειες σας, ακόμα κι εκείνες που φαινομενικά γίνονται με παρακίνηση η επιταγή άλλων, είναι εκούσιες, αύτοθέλητες. Ποιος σας ανάγκασε να έρθετε σ’ αυτή την πόλη; Εσείς δεν το αποφασίσατε; Μήπως σας έφεραν δεμένο με συρματόσχοινο; Αυτό, λοιπόν, που ονομάζετε αναγκασμό δεν είναι τίποτα περισσότερο από αφύπνιση και παροχή αφορμής για ελεύθερη και αυτόβουλη ενέργεια. М’ αλλά λόγια, συμβαίνει συχνά oι άνθρωποι να μας προτρέπουν η οι περιστάσεις να μας οδηγούν σε κάποια συγκεκριμένη πράξη, η τελική απόφαση όμως ανήκει αποκλειστικά σ’ εμάς. Το δικαίωμα της αποφάσεως δεν μπορεί κανένας να μας το αφαιρέσει. Αυτή την ελευθερία της ψυχής δεν τη δεσμεύει ούτε ο ίδιος ο Πλάστης και Κύριος της, ο Θεός.

Οι προπάτορές μας, ο Αδάμ και η Εύα, έπεσαν. Γιατί; Θεώρησαν πως ήταν καλύτερα να μην τηρήσουν την εντολή του Θεού. Και την παρέβησαν. Το φίδι δεν ανάγκασε την Εύα να φάει τον απαγορευμένο καρπό του δέντρου της γνώσεως. Μόνο πρόταση της έκανε. Η γυναίκα βρήκε καλή την πρόταση. Αποφάσισε να κόψει τον καρπό και να τον γευθεί. Ύστερα έκανε εκείνη την ίδια πρόταση στον Αδάμ. Αποφάσισε και ο άνδρας να φάει τον καρπό. Ελεύθερα. Αβίαστα.

Το ίδιο έγινε και με το αγγελικό τάγμα του Εωσφόρου. Έπεσαν με τη θέληση τους, ύστερα από ελεύθερη προσωπική τους απόφαση, και από άγγελοι έγιναν δαίμονες. Ποιος τους ανάγκασε ν’ αποφασίσουν την ανταρσία εναντίον του Θεού; Κανένας.

Έτσι ενεργεί και κάθε άνθρωπος, κάθε ψυχή. Παρακινήσεις, υποδείξεις, εισηγήσεις και προτροπές γίνονται, βέβαια, πολλές. Συχνά, μάλιστα, είναι πολύ πιεστικές, θα έλεγα συντριπτικές. Πάντοτε, όμως, η απόφαση ανήκει στην ελεύθερη βούληση της ψυχής. Αυτή μπορεί, αν θέλει, ν’ αποφασίσει αντίθετα και σε πείσμα όλων των προτροπών.

Κλασικά είναι τα παραδείγματα των άγιων μαρτύρων της πίστεως: Τους έδειχναν, για εκφοβισμό, τα όργανα των βασανιστηρίων. Τους υπόσχονταν πλούτη και αξιώματα. Έφερναν μπροστά τους τις μανάδες, τους πατεράδες, τις γυναίκες και τα μικρά παιδιά τους ακόμα, που τους εκλιπαρούσαν με δάκρυα να κάνουν κάτι ασήμαντο -ετσι το θεωρούσαν-, να ρίξουν δηλαδή μόνο λίγο θυμίαμα στον είδωλικό βωμό. Πόσες πιέσεις, πόσοι «εξαναγκασμοί»! Εκείνοι, όμως, έμεναν αλύγιστοι. Και αποφάσιζαν να πεθάνουν! Δεν ήταν, άραγε, ελεύθεροι; Υπήρχαν, φυσικά, και κάποιοι που λύγιζαν. Μα κι αυτοί ελεύθερα αποφάσιζαν να ενδώσουν.

Πιστεύω να συνειδητοποιήσατε τώρα πως κάθε απόφαση ανήκει σ’ εμάς. Πάντοτε. Όσο για την παντογνωσία του Θεού, αύτη ούτε τις αποφάσεις μας επηρεάζει ούτε την εξέλιξη των πραγμάτων προκαθορίζει. Είναι ένα ζήτημα πού έχει αποσαφηνιστεί ικανοποιητικά προ πολλού: Ο Θεός προγνωρίζει σε κάθε περίπτωση τί θα συμβεί, ξέρει δηλαδή, ως γνώστης όχι μόνο του παρελθόντος και του παρόντος, αλλά και του μέλλοντος, ποια θα είναι η ελεύθερη απόφαση της ψυχής. Ο ίδιος, πάντως, δεν επεμβαίνει καθοριστικά στη διαμόρφωση της αποφάσεως. Άλλο πρόγνωση, λοιπόν, και άλλο προκαθορισμός.

Υπάρχουν, βέβαια, γεγονότα προκαθορισμένα από το Θεό, που αποτελούν εκφράσεις του θελήματός Του και συντελούνται σύμφωνα με το σχέδιο Του. Είναι όσα ανήκουν στην αποκλειστική εξουσία Του ως δημιουργού, προνοητή και κυβερνήτη του σύμπαντος, όπως λ.χ. η γέννηση, ο θάνατος, τα διάφορα φυσικά φαινόμενα κ.λπ. Δυστυχώς, πολλές φορές, ο άνθρωπος, επεμβαίνοντας άνομα και σ’ αυτά, διασαλεύει τη θεοχάρακτη φυσική τάξη, με ολέθριες συνέπειες για τον ίδιο και τον κόσμο. Τέτοιες επεμβάσεις, όμως, δεν αναιρούν απεναντίας επιβεβαιώνουν την ελευθερία του, της οποίας μπορεί να κάνει όχι μόνο χρήση, αλλά -αλίμονο!- και κατάχρηση.

Επανέρχομαι στο παράδειγμα της πτώσεως των πρωτοπλάστων. Ο Θεός προγνώριζε ότι θα αθετούσαν την εντολή Του -όπως θα προγνώριζε και το αντίθετο, αν αυτό συνέβαινε-, εκείνων όμως η απόφαση ήταν ελεύθερη. Ο Κύριος επιθυμούσε να μην πέσουν. Και το απέδειξε. «Μη φάτε!», τους είπε ξεκάθαρα. Δεν τους έκρυψε ούτε τη συνέπεια της παραβάσεως, συνέπεια φοβερή: θάνατος. Δεν υπάκουσαν. Ποιος, λοιπόν, φταίει; Θα με ρωτήσετε: Καλά, γιατί όμως δεν εμπόδισε την πτώση τους, γιατί, έστω, την παραχώρησε; Και σας απαντώ: Επειδή η παντοδυναμία του Θεού σταματάει εκεί όπου αρχίζει η ελευθερία του ανθρώπου. Όχι πως αύτη καθεαυτή η θεία παντοδυναμία έχει όρια, όχι βέβαια! Αλλά δεν θέλει να παραβιάσει το ανθρώπινο αυτεξούσιο, γιατί το σέβεται. Τόση, όμως, είναι η φιλανθρωπία του Κυρίου, ώστε, μετά την πτώση, έδωσε στον άνθρωπο τη δυνατότητα της αναστάσεως. Πώς; Με την ένσαρκη οικονομία του Υιού Του, που ενανθρώπησε, έπαθε, σταυρώθηκε και αναστήθηκε «δι’ ημάς τους ανθρώπους και δια την ημετέραν σωτηρίαν», όπως λέμε στο Σύμβολο της Πίστεως. Έτσι, όποιος θέλει, μπορεί να λυτρωθεί από τις συνέπειες του προπατορικού αμαρτήματος και να ζήσει αιώνια στη βασιλεία των ουρανών. Όποιος θέλει. Γιατί, και σ’ αύτη την περίπτωση, κανένα δεν αναγκάζει ο Θεός. Ελεύθερα σώζεται ή κολάζεται ο καθένας μας! 

(Οσίου Θεοφάνους του Εγκλείστου, Χειραγωγία στην πνευματική ζωή, Ι. Μ. Παρακλήτου, Έκδ. ε΄, σ. 155-158).

ΑΓΙΟΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ Ο ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΣ: Η ΚΑΡΔΙΑ ΚΑΙ Ο ΘΕΟΣ!

 Άγιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος
Η καρδιά και ο Θεός

Ο Θεός βρίσκεται παντού. Και σαν βρει καρδιά που δεν Του εναντιώνεται, καρδιά ταπεινή, μπαίνει μέσα της και τη γεμίζει χαρά. Τόση είναι η χαρά της καρδιάς που έχει μέσα της το Θεό, ώστε κολλάει πάνω Του και δεν θέλει ποτέ να Τον αποχωριστεί. 

Σε καρδιά φουσκωμένη από εγωισμό δεν πλησιάζει ο Κύριος. Κι έτσι αυτή καταθλίβεται, μαραζώνει και σιγολιώνει, βυθισμένη στην άγνοια, τη λύπη και το σκοτάδι.

Όσο αμαρτωλοί κι αν είμαστε, μόλις στραφούμε με μετάνοια και πόθο προς τον Κύριο, η θύρα της καρδιάς μας ανοίγει σ’ Εκείνον. Η εσωτερική ακαθαρσία ξεχύνεται έξω, για να παραχωρήσει τη θέση της στην καθαρότητα, την αρετή, τον ίδιο το Σωτήρα, τον μεγάλο Επισκέπτη της ψυχής, τον κομιστή της χαράς, του φωτός, του ελέους.

Θείο δώρο είναι αυτή η ευλογημένη κατάσταση, όχι δικό μας κατόρθωμα. Και αφού είναι δώρο, πρέπει να ευχαριστούμε το δωρητή με ταπείνωση.

Ταπείνωση! Η βάση κάθε αρετής και η προυπόθεση της πνευματικής καρποφορίας! Έχετε ταπείνωση; Έχετε το Θεό. Τα έχετε όλα! Δεν έχετε ταπείνωση; Τα χάνετε όλα!

Να συντηρείτε, λοιπόν, στην καρδιά σας το αίσθημα της ταπεινοφροσύνης. Η φυσική και ομαλή σχέση μας με το Θεό προυποθέτει καρδιά έμπονη, συντετριμμένη και ολοκληρωτικά αφοσιωμένη σ’ Αυτόν, καρδιά που μυστικά αναφωνεί κάθε στιγμή: «Κύριε, εσύ τα γνωρίζεις όλα· σώσε με!». Αν παραδοθούμε στα χέρια Του, η σοφή και άγια βουλή Του θα κάνει μ’ εμάς και σ’ εμάς ό,τι είναι πρόσφορο για τη σωτηρία μας…

Το έργο της αδιάλειπτης προσευχής δεν είναι μόνο για τους ησυχαστές, αλλά για όλους τους χριστιανούς, στους οποίους ο Κύριος, μέσω του αγίου αποστόλου, παραγγέλλει: «Αδιαλείπτως προσεύχεσθε». Υπάρχουν διάφορες βαθμίδες προσευχής μέχρι την αδιάλειπτη. Όλες είναι έργο του Θεού, που παρακολουθεί τις καρδιές των ανθρώπων εξίσου, ανεξάρτητα από την ιδιότητα τους ως μοναχών ή κοσμικών. Και όταν μια καρδιά, όποια κι αν είναι, στρέφεται σ’ Αυτόν, την πλησιάζει με αγάπη και ενώνεται μαζί της.

Πώς διατηρείται στην καρδιά ο φόβος του Θεού;
Ο φόβος του Θεού είναι γέννημα της πίστεως και προυπόθεση της πνευματικής προκοπής. Όταν εγκατασταθεί στην καρδιά, σαν τον καλό νοικοκύρη τα ταχτοποιεί όλα. Έχουμε φόβο Θεού; Αν ναι, ας ευχαριστήσουμε τον Κύριο, που μας τον έδωσε, και ας τον φυλάξουμε σαν πολύτιμο θησαυρό. Αν, όμως, δεν τον έχουμε, ας κάνουμε ό,τι μπορούμε για να τον αποκτήσουμε, γνωρίζοντας ότι για την έλλειψή του ευθύνονται η απροσεξία και η αμέλειά μας.

Από το φόβο του Θεού γεννιέται η μετάνοια, η συντριβή, το πένθος για τις αμαρτίες. Μακάρι το αίσθημα αυτό, ο πρόδρομος της σωτηρίας, να μην απομακρύνεται ποτέ από την καρδιά! Για να διατηρηθεί μέσα μας ο φόβος του Θεού, πρέπει να κρατάμε αδιάλειπτη τη μνήμη του θανάτου και της Κρίσεως, ενωμένη με τη συναίσθηση της παρουσίας του Κυρίου: Ο Θεός είναι πάντα κοντά μας και μέσα μας, βλέποντας, ακούοντας και γνωρίζοντας τα πάντα, ακόμα και τους πιο κρυφούς λογισμούς μας.

Όταν αυτή η τριάδα -φόβος Θεού, μνήμη θανάτου, συναίσθηση θείας παρουσίας- εγκατασταθεί μέσα μας, τότε η προσευχή ξεχύνεται από την καρδιά αυθόρμητα· τότε η ελπίδα της σωτηρίας γίνεται στερεή.

Το φόβο του Θεού τίποτα δεν τον διατηρεί τόσο, όσο η μνήμη της φοβερής Κρίσεως. Η μνήμη, όμως, αυτή δεν πρέπει να μας δημιουργεί αθυμία, αλλά να μας εμπνέει αγωνιστικότητα και μετάνοια. Ας προσπαθούμε να μένουμε αμόλυντοι από το ρύπο της αμαρτίας. Κι αν κάποτε-κάποτε αμαρτάνουμε, ας καθαριζόμαστε με την Εξομολόγηση. Έτσι, ελπίζοντας πάντα στο έλεος του Θεού, δεν θα λιποψυχούμε. Ο Κριτής μας, άλλωστε, είναι σπλαχνικός και φιλάνθρωπος. Δεν ψάχνει να βρει κάτι για να μας καταδικάσει. Απεναντίας, ψάχνει κάτι, το παραμικρό, για να μας δικαιώσει.

Θεός και συνείδηση 
Αν εγκάρδια αποφασίσετε να υπακούετε πάντοτε στον Κύριο και μ’ ολόκληρη την πολιτεία σας να ευαρεστείτε Εκείνον μόνο, κι αν ύστερα, σε κάθε αδιέξοδο και κάθε ανάγκη σας, στρέφεστε με πίστη και αφοσίωση πάλι σ’ Εκείνον μόνο, τότε να είστε βέβαιος ότι όλα στη ζωή σας, τόσο την πνευματική όσο και την εγκόσμια, θα εξελίσσονται με επιτυχία. Είναι μεγάλο πράγμα να συνειδητοποιήσει κανείς ότι χωρίς το Θεό τίποτα δεν μπορεί να κάνει και, αφού το συνειδητοποιήσει, να καταφεύγει με εμπιστοσύνη στη βοήθειά Του. 

Εκείνον μόνο, κι αν υστέρα, σε κάθε αδιέξοδο και κάθε ανάγκη σας, στρέφεστε με πίστη και αφοσίωση πάλι σ’ Εκείνον μόνο, τότε να είστε βέβαιος ότι όλα στη ζωή σας, τόσο την πνευματική όσο και την εγκόσμια, θα εξελίσσονται με επιτυχία. Είναι μεγάλο πράγμα να συνειδητοποιήσει κανείς ότι χωρίς το Θεό τίποτα δεν μπορεί να κάνει και, αφού το συνειδητοποιήσει, να καταφεύγει με εμπιστοσύνη στη βοήθειά Του.

Η συνείδηση πρέπει να κατευθύνει σωστά τη ψυχή και να την πληροφορεί αλάθητα για το αγαθό σε κάθε περίσταση. Αυτό, όμως, δεν μπορεί να το κάνει, αν δεν είναι καθαρή και φωτισμένη. Ας την καθαρίσουμε, λοιπόν, με την άσκηση και την τήρηση των εντολών του Κυρίου, που απαλλάσσουν την καρδιά από τα πάθη, και ας τη φωτίσουμε με το θείο φως, μελετώντας το Ευαγγέλιο. Από κει θα αντλήσουμε τους σοφούς κανόνες, με τους οποίους θα χειραγωγήσουμε τη συνείδησή μας στο άγιο θέλημα του Θεού.

Πηγή: Οσίου Θεοφάνους του Εγκλείστου, «Ο δρόμος της ζωής» Εκδ.: Ι.Μ. Παρακλήτου

ΑΓΙΟΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ Ο ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΣ: ΤΙΠΟΤΑ ΔΕΝ ΚΑΤΑΠΝΙΓΕΙ ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΧΑΡΑ ΤΟΣΟ, ΟΣΟ Η ΣΑΡΚΙΚΗ ΑΜΑΡΤΙΑ!

Όσιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος: Τίποτα δεν καταπνίγει την πνευματική χαρά τόσο, όσο η σαρκική αμαρτία, αν και ο εχθρός διάβολος συνεχώς μας ψιθυρίζει, ότι είναι φυσική και ασήμαντη.

ΑΓΙΟΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ Ο ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΣ: ΟΛΑ ΤΑ ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΑ ΚΑΙ ΕΞΑΙΣΙΑ ΘΑΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΤΟΥ, ΜΑΡΤΥΡΟΥΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΑΡΞΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ!

Όσιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος: Η τάξη και αρμονία του σύμπαντος, το θαύμα της ζωής, όλα τα άλλα υπερφυσικά και εξαίσια θαύματα του Κυρίου και των αγίων Του, πάνω απ’ όλα όμως η μαρτυρία της συνειδήσεως των καλοπροαίρετων και αγνών ψυχών μαρτυρούν, για την ύπαρξη του Θεού.

ΟΣΙΟΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ Ο ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΣ: ΓΙΑ ΟΛΑ ΝΑ ΛΕΤΕ "ΔΟΞΑ ΣΟΙ, ΚΥΡΙΕ!"

 Για όλα να λέτε: «Δόξα σοι, Κύριε!»

Όσιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος

 

Τα βάσανα σας είναι πολλά. Τα χτυπήματα πέφτουν επάνω σας αδυσώπητα απ’ όλες τις μεριές. Αλλά μην απελπίζεστε…
Δοκιμασίες είναι, που σας βρίσκουν με παραχώρηση του φιλάνθρωπου Θεού, για να καθαριστείτε από τα πάθη και τις αδυναμίες σας. 
Παραδώστε, λοιπόν, τον εαυτό σας στα χέρια Του με εμπιστοσύνη, ευψυχία, χαρά και ευγνωμοσύνη. 
 
Μη θυμώνετε, μη δυσφορείτε, μην τα βάζετε με κανέναν άνθρωπο. Αφήστε τους ελεύθερους να επιτελούν επάνω σας και μέσα σας το έργο της πρόνοιας του Κυρίου, που, αποβλέποντας στη σωτηρία σας, πασχίζει να βγάλει από την καρδιά σας κάθε ακαθαρσία. 
 
Όπως η πλύστρα τσαλακώνει, τρίβει και χτυπάει τα ρούχα μέσα στη σκάφη, για να τα λευκάνει, έτσι και ο Θεός τσαλακώνει, τρίβει και χτυπάει εσάς, για να λευκάνει την ψυχή σας και να την ετοιμάσει για την ουράνια βασιλεία Του, όπου κανένας ακάθαρτος δεν θα μπει. 
 
Αυτή είναι η αλήθεια. Προσευχηθείτε να σας φωτίσει το νου ο Κύριος, για να την αντιληφθείτε. Τότε με χαρά θα δέχεστε καθετί το δυσάρεστο σαν φάρμακο που σας δίνει ο επουράνιος Γιατρός. Τότε θα θεωρείτε όσους σας βλάπτουν σαν ευεργετικά όργανα Εκείνου. Και πίσω τους θα βλέπετε πάντα το χέρι του μεγάλου Ευεργέτη σας. 
 
Για όλα να λέτε: «Δόξα σοι, Κύριε!». Να το λέτε, αλλά και να το αισθάνεστε.
 
Σας συμβουλεύω να εφαρμόσετε τους παρακάτω κανόνες: 
 
1). Κάθε στιγμή να περιμένετε κάποια δοκιμασία. Και όταν έρχεται, να την υποδέχεστε σαν ευπρόσδεκτο επισκέπτη.
 
2). Όταν συμβαίνει κάτι αντίθετο στο θέλημα σας, κάτι που σας προκαλεί πίκρα και ταραχή, να συγκεντρώνετε γρήγορα την προσοχή σας στην καρδιά και ν’ αγωνίζεστε μ’ όλη σας τη δύναμη, με βία και προσευχή, ώστε να μη γεννηθεί οποιοδήποτε δυσάρεστο και εμπαθές αίσθημα μέσα σας. Αν δεν επιτρέψετε τη γέννηση τέτοιου αισθήματος, τότε όλα τελειώνουν καλά. Γιατί κάθε κακή αντίδραση ή ενέργεια, με λόγια ή με έργα, είναι συνέπεια και επακόλουθο αυτού του αισθήματος. 
Αν, πάλι, γεννηθεί στην καρδιά σας ενα ασθενικό εμπαθές αίσθημα, τότε τουλάχιστον ας αποφασίσετε σταθερά να μην πείτε και να μην κάνετε τίποτα, ώσπου να φύγει αυτό το αίσθημα. Άν, τέλος, είναι αδύνατο να μη μιλήσετε ή να μην ενεργήσετε με κάποιον τρόπο, τότε υπακούστε όχι στα αισθήματα σας, αλλά στον θείο νόμο. Φερθείτε με πραότητα, ηρεμία και φόβο Θεού.
 
3). Μην περιμένετε και μην επιδιώκετε να σταματήσουν οι δοκιμασίες. Απεναντίας, προετοιμάστε τον εαυτό σας να τις σηκώνει ως το θάνατο. Μην το ξεχνάτε αυτό! Είναι πολύ σημαντικό. Αν δεν τοποθετηθείτε έτσι απέναντι στις δοκιμασίες, η υπομονή δεν θα στερεωθεί στην καρδιά σας.
 
4). Εκείνους που σας χτυπούν, να τους «εκδικείστε» με την αγάπη σας και την αμνησικακία σας. Με τα λόγια σας, με τη συμπεριφορά σας, ακόμα και με το βλέμμα σας να τους δείχνετε ότι, παρ’ όλα όσα σας κάνουν, εξακολουθείτε να τους αγαπάτε. Και βέβαια, ποτέ μην τους θυμίσετε πόσο σας αδίκησαν.